کد مطلب:37747 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:19

گنجینه پرسمان » اهل بيت

چرا برخي از احكام را تعبّد محض دانسته اند و دانستن فلسفه آن را براي ما لازم ندانسته اند؟ و اگر تعبد محض است پس چرا امامان فلسفة احكام را بيان كرده اند؟

سؤال از اين كه چرا بايد نماز بخوانيم، چرا بايد وضو بگيريم، چرا بايد روزه بگيريم، چرا خوردن گوشت مردار جائز نيست، و از اين قبيل چراها همواره در ذهن ماها وجود دارد و از خود مي پرسيم اصولاً چرا برخي از احكام در اسلام تعبّدي است؟

براي پاسخ به تمام سؤالات مربوط به فلسفة احكام بهتر است يك اصل اساسي و قاعدة كلّي دربارة فلسفة احكام بيان كنيم تا در همة موارد قانع كننده باشد.

ما در زندگي روزانة خود نيز به برخي موارد برخورد ميكنيم كه در آن تعبد به كار رفته و براي ما تعبدي بودن آنها مسلم است و قابل چرا و اشكال نيست. مثلاً هنگامي كه بيمار ميشويم به پزشك مراجعه ميكنيم او نسخه اي كه در آن چند نوع دارو نوشته به ما ميدهد و دستور ميدهد از هر كدام هر روز چند عدد مصرف كنيم و از خوردن فلان و فلان غذا خودداري كنيم. ما بدون اين كه از خصوصيات داروها سؤالي بكنيم دستورات او را مورد عمل قرار مي دهيم چرا؟ چون به علم و دانش و تخصص او در رشتة طب معتقديم و مي دانيم كه او جز معالجه و بهبود ما منظور ديگري ندارد و همين طور در بسياري از ديگر امور زندگي، از اين نمونه ها به يك نتيجة روشن مي رسيم كه اگر انسان به علم و دانش كسي ايمان داشته باشد و او را در رشتة خود متخصص بداند و نيز بداند كه نظر سويي در كار نيست قطعاً از دستورات او در آن رشته بدون اين كه از او توضيحات زيادي بخواهد مورد عمل قرار ميدهد. به خصوص آن كه او را حاذقترين پزشك بداند و هيچ اشتباهي را براي او ممكن نداند و از اين جهت يقين داشته باشد.

اكنون از اين مقدمه به اين نتيجه مي رسيم: كه احكام و مقررات ديني هم نسخههايي است كه پيامبران الهي و پيشوايان دين از طرف خدا براي بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختي آنان را از هر جهت تأمين نمايند. بديهي است وقتي كه ما اعتقاد داشته باشيم كه اين احكام از علم بيپايان خدا سرچشمه گرفته و به حكمت و لطف و مهرباني خدا ايمان داشته باشيم و نيز بدانيم كه پيامبران خدا در تبليغ و رساندن احكام به هيچ نحو گرفتار خطا و لغزشي نمي شوند، يعني به معصوم بودن آنها معتقد باشيم. در اين صورت با كمال جدّيت و بدون هيچ اضطراب در عمل كنردن به دستورات ديني مي كوشيم و هيچ نيازي براي خود نمي بينيم كه از خصوصيات فلسفة احكام و مقرراتي كه قرار داده شده است سؤال نماييم، زيرا مي دانيم كه هر چه مقرر شده به خير و صلاح ما بوده وانبياي الهي در بيان احكام اشتباهي نكرده اند.

آري اگر كسي در وجود خدا يا در علم و دانش و حكمت او يا در حقانيت انبيا و معصوم بودن آنان ترديد داشته باشد لازم است قبل از اين سؤال در اصل اعتقاد به خدا و صفات او و حقانيت پيامبران الهي و صفات آنان وارد بحث شود.

بنابراين، كساني كه پاية توحيد و نبوت خود را محكم ساخته اند هيچ گونه ترديدي نخواهند داشت كه تمام احكام و مقررات داراي مصالح و فوايدي ميباشد. و فلسفه و علتي داشته و دارد گرچه براي ما بيان نشده است.

البته ما نمي گوييم كسي نبايد از فلسفة احكام سؤال كند و يا نبايد به دنبال تحقيق و جستجو بر آيد؛ زيرا شكي نيست كه اگر كسي از فلسفه و حكمت احكام آگاهي پيدا كند، رغبت و انگيزه بيشتر و قوي تري براي انجام آنها خواهد داشت و نيز هر كس اين حق را دارد كه از اسرار احكام و قوانين ديني و قوانين بشري حداقل به عنوان يك علم و معرفت آگاهي يابد، ولي نبايد انتظار داشته باشيم كه با معلومات محدودي كه داريم به تمام جزئيات و اسرار و فلسفة احكام دست يابيم و اگر در فهميدن فلسفة احكام كوشش كرديم و به آن دست نيافتيم هرگز نمي توانيم آن حكم را ناديده بگيريم يا بگوييم اين حكم هيچ فايده و مصلحتي ندارد.

حضرت رضا(ع) ميفرمايد: انّا وجدنا كلّ ما احلّ الله تبارك و تعالي ففيه صلاح العباد و بقائهم و لهم اليه الحاجة التي لا يستغنون عنها و وجدنا المحرّم من الاشياء لا حاجة للعباد إليه و وجدنا مفسداً داعياً الي الفناء والهلاك.

يعني: ما مي بينيم كه خداي متعال چيزهايي را حلال كرده كه مردم در زندگي و ادامة آن به آن چيزها نيازمند هستند و براي آنان مصلحت و فايده اي دارد و چيزهايي را حرام كرده كه علاوه بر اين كه مورد نياز بشر نيست موجب فساد و فنا و نيستي او ميباشد.[1]

و بر اين اساس دانشمندان ميگويند احكام شرع تابع مصالح و مفاسد است، يعني هيچ چيزي بدون جهت حلال يا حرام يا واجب نمي شود اين طور نيست كه خداوند شراب را بدون داشتن هيچ مفسده و ضرري حرام كرده باشد يا نماز صبح را بي هيچ مصلحتي واجب كرده باشد.

البته وقتي كه گفته ميشود در احكام، مصالح و مفاسد در نظر گرفته شده نبايد فوراً فوايد و مضارّ جسمي و بهداشتي و خلاصه خواص مادّي در ذهن خطور كند، بلكه فوايد جسمي، روحي، فردي، اجتماعي و هر نوع فايدة ديگر كه فرض شود همه در احكام الهي منظور گرديده است و بر اساس آنها احكام صادر شده است.

فلسفه و علّت اكثر احكام بيان نشده فقط فلسفه و علّت يا حكمت برخي از احكام بيان شده آن هم به اندازة فكر شنوندگاني كه مطالب از ائمه به آنان القا مي شده: مثلاً امام رضا0ع) دربارة علّت وجوب زكات ميفرمايد: و علّة الزكوة من أجل قوت الفقراء و تحصين اموال الاغنياء؛ علت وجود زكات اين است كه فقرا به نوايي برسند و اموال اغنيا از بلاها و آفات حفظ شود. و اين بدان جهت است كه امامان شمهاي از آن مصالح وحقايقي كه در باطن اين احكام وجود دارد به اطلاع مردم برسانند تا مؤمنان و مسلمانان، نسبت به احكام الهي و واقعيات و حقايقي كه در باطن تمام احكام الهي است بيشتر آگاهي يابند و متوجه شوند كه تمام احكام الهي از اين نوع است كه سعادت و خوشبختي انسان ها با حقايق عالم هستي ارتباط دارد و همه اين احكام در جهت سعادت و خوشبختي واقعي تمام انسان ها است، اگر چه حتي فهم بعضي از اين موارد ذكر شده نيز براي انشان هاي عادي مشكل است، تا چه رسد به اين كه تمام آنها بيان شود.

در خاتمه لازم است به دو نكته توجه شود: